Μέλισσα
Η μέλισσα εμφανίστηκε στην Γη περίπου 65 εκετομμύρια χρόνια πριν, πολύ πριν τον άνθρωπο.
Το μέλι δεν είναι το πιο σημαντικό προϊόν της μέλισσας αλλά η επικονίαση, η γονιμοποίηση δηλ. του 70-80% των φυτικών ειδών της Γης από τις μέλισσες.
ΌΤΑΝ ΠΑΨΟΥΝ ΝΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΟΙ ΜΕΛΙΣΣΕΣ Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ ΘΑ ΖΗΣΕΙ ΜΟΝΟ 4 ΧΡΟΝΙΑ ΑΚΟΜΑ είπαν πολλοί σοφοί ερευνητές και μελετητές του φυτικού βασιλείου.
Αυξάνει τον βαθμό της καρπόδεσης και βελτιώνει την ποιότητα των φρούτων των λαχανικών και των σπόρων. Συμμετέχει στην διατήρηση της βιοποικιλότητας αλλά και στην δημιουργία όλων αυτών των όμορφων ανθισμένων τοπίων που βλέπουμε κυρίως την άνοιξη. Χωρίς την επικονίαση η τροφή που καταλήγει στο πιάτο μας θα ήταν πολύ λιγότερη, καθώς το 1/3 των καλλιεργειών βασίζεται σε αυτήν. Εαν οι μέλισσες αφανιστούν, οι 71 από τις 100 πιο σημαντικές φυτικές καλλιέργειες παγκοσμίως που επικονιάζονται από τις μέλισσες, θα αρχίσουν να εξαφανίζονται και αυτές. Ειδικότερα, καρποί όπως τα μήλα, οι φράουλες και τα αμύγδαλα θα εμφανίσουν απότομη πτώση. Η εξαφάνιση των μελισσών θα έχει και καταστροφικές επιπτώσεις στην οικονομία, αν αναλογιστούμε ότι η οικονομική αξία της επικονίασης των μελισσών αποτιμάται σε 265δις τον χρόνο παγκοσμίως. Επομένως της αξίζει να την φροντίσουμε και να την προστατεύσουμε.
Δυστυχώς όμως οι πολύτιμες μέλισσες μας τα βρίσκουν ολοένα και πιο δύσκολα τα τελευταία πενήντα χρόνια σ’αυτήν την πολύ σημαντική εργασία τους την επικονίαση. Αποπροσανατολίζονται απο τα κύματα των κεραίων κινητής τηλεφωνίας και χάνουν τις κυψέλες τους, ασθενούν γιατί καταναλώνουν φυτοφάρμακα όταν τρυγούν τα λουλουδάκια τους, μένουν χωρίς δουλειά στις μονοκαλλιέργειες και υποφέρουν από την ολοένα αυξανόμενη ξηρασία και θερμοκρασία του πλανήτη.
Η Βιολογία της Μέλισσας
Η κοινωνία των Μελισσών
Οι μέλισσες είναι κοινωνικά έντομα. Ζουν κατά οικογένειες και κάθε οικογένεια, που αριθμεί 50.000 μέλισσες, αποτελείται από τη βασίλισσα, τις εργάτριες και τους κηφήνες. Η μέλισσα για να ολοκληρώσει την ανάπτυξη της διέρχεται απο 3 στάδια: το αυγό, την προνύμφη και τη νύμφη. Ολα τα αυγά προέρχονται από τη βασίλισσα του μελισσιού, είναι μεγάλα και στενόμακρα και έχουν χαρακτηριστική θέση μέσα στο κελί, τα αυγά πρώτης ημέρας είναι όρθια στο κελί, ενώ τα αυγά τρίτης ημέρας είναι πλαγιαστά και έτοιμα για την εκκόλαψη της προνύμφης. Οι αναπτυσσόμενες προνύμφες τρέφονται απο τις εργάτριες μέλισσες με βασιλικό πολτό, γύρη και μέλι μέχρι και την ημέρα που θα σφραγιστούν τα κελιά. Αφού σφραγιστούν τα κελιά, οι προνύμφες πλέκουν κουκούλι και περνούν στο στάδιο της νύμφης. Ο χρόνος ανάπτυξης για την βασίλισσα απαιτεί 16 ημέρες απο την ημέρα ωοτοκίας, για την εργάτρια 21 και για τον κηφήνα 24 ημέρες.
Η ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ:Είναι η μητέρα όλου του μελισσιού. Μπορεί να την αναγνωρίσει κανείς από το αρκετά μεγαλύτερο σώμα της, σε σχέση με τις άλλες μέλισσες, και τα κοντύτερα φτερά της. Ζει 2-3 χρόνια και καμιά φορά η ζωή της διαρκεί ακόμη και 5 χρόνια. Είναι το μοναδικό αληθινό θηλυκό της κυψέλης. Γεννά περίπου 2.000-3.000 αυγά την ημέρα και τα τοποθετεί ένα- ένα σε κάθε κελί. Μετά από το δεύτερο χρόνο της ζωής της αρχίζει να γερνά, λιγοστεύει ο αριθμός των αυγών που γεννά και γι' αυτό συνήθως οι εργάτριες την αντικαθιστούν
Όταν γεννηθεί η πρώτη βασίλισσα και βγει από το κελί της, εξουδετερώνει τις άλλες, που ακόμη εκκολάπτονται, τρυπώντας με το κεντρί το τοίχωμα της κυψέλης, πριν ακόμη προλάβουν οι άλλες να ανοίξουν το κελί τους και να βγουν.
Η βασίλισσα, που υπήρχε στην κυψέλη, μετά τη γέννηση της νέας βασίλισσας, παίρνει έναν αριθμό μελισσών (σμήνος) και φεύγει. Θα φτιάξει σε άλλο τόπο νέα κυψέλη.
ΟΙ ΕΡΓΑΤΡΙΕΣ: Οι εργάτριες προέρχονται από τα γονιμοποιημένα ωάρια. Ενώ έχουν την ίδια προέλευση με τις βασίλισσες, είναι ατελή θηλυκά και ανίκανες για αναπαραγωγή. Η εξέλιξη της εργάτριας από αυγό σε τέλειο έντομο απαιτεί 21 ημέρες. Η διάρκεια ζωής της ποικίλει από 28 ημέρες μέχρι 5 μήνες.
Μόλις γεννηθεί η μικρή εργάτρια, μαθαίνει να ασχολείται με κάτι. Τις έξι πρώτες μέρες ασχολείται με την καθαριότητα της κυψέλης. Μια άλλη ασχολία είναι το ζέσταμα του γόνου. Φροντίζει τα νεογνά, τα ταΐζει. Γίνεται φύλακας της κυψέλης. Εξασφαλίζει την ηρεμία στο εσωτερικό της και παρεμποδίζει άλλα ζωύφια να μπουν μέσα. Για την άμυνά της χρησιμοποιεί το κεντρί της, που περιέχει δηλητήριο.
Χτίζει εξάγωνα κελιά εκμεταλλευόμενη σωστά το χώρο και χρησιμοποιεί τη μικρότερη ποσότητα κεριού για τα χωρίσματα ανάμεσα στα κελιά. Επίσης, κάτι άλλο που προκαλεί εντύπωση είναι ο τρόπος με τον οποίο οι μέλισσες διατηρούν τη θερμοκρασία της κυψέλης σταθερή. Αυτό το καταφέρνουν με το να συνωστίζονται σ’ ένα σημείο και να κινούν τα φτερά τους σε συνδυασμό με τη θερμοκρασία του σώματός τους. Η θερμοκρασία που διατηρείται μέσα στην κυψέλη είναι 30-37ο C.
Η μέλισσα επιστρέφοντας από την ανίχνευση δίνει στις υπόλοιπες μέλισσες την πληροφορία, πού βρίσκονται τα λουλούδια, πόσα είναι και σε ποια απόσταση, χρησιμοποιώντας τρεις τρόπους αντίστοιχα:
α) τον ήχο
β) το άρωμα
γ) το χορό.
Η μέλισσα, που έχει ανακαλύψει μια καινούρια πηγή νέκταρος, ενημερώνει σχετικά τις αδερφές της μ’ ένα χορό μέσα στην κυψέλη. Ο χορός είναι κυκλικός, όταν η πηγή νέκταρος βρίσκεται σε απόσταση μικρότερη από 100 μέτρα ή είναι ζωηρός, σε σχήμα του αριθμού οχτώ (8), όταν η πηγή είναι πιο μακριά από 100 μέτρα.
Για την αναζήτηση της τροφής της η μέλισσα χρησιμοποιεί όλες τις αισθήσεις, την όραση, την όσφρηση, τη γεύση, την οσμή, την αφή.
Η όραση είναι πολύ ανεπτυγμένη στη μέλισσα και τη βοηθά στον προσανατολισμό της και στα μακρινά ταξίδια της. Διακρίνει τις υπεριώδεις ακτίνες, που διασχίζουν τα σύννεφα, πράγμα που της επιτρέπει να προσανατολίζεται σε σχέση με τον ήλιο, όταν ο ουρανός είναι ελαφρά συννεφιασμένος. Δε βλέπει το κόκκινο χρώμα.
Για να βρει την τροφή της πετάει γύρω από την κυψέλη σε ακτίνα 1.700 μέτρων κατά μέσο όρο.
Κατά τη διάρκεια της συλλογής νέκταρος η εργάτρια αφήνει πάνω στα άνθη κάποιες ουσίες, για να ενημερώσει τις υπόλοιπες, πως τα άνθη έχουν δεχθεί την επίσκεψη μιας άλλης συλλέκτριας.
ΟΙ ΚΗΦΗΝΕΣ: Είναι οι αρσενικές μέλισσες οι οποίες ζούν 4 μέχρι 5 μήνες. Προέρχονται από τα αγονιμοποίητα αυγά (ωάρια). Ο κύριος ρόλος των κηφήνων είναι η γονιμοποίηση της βασίλισσας, ρόλος πολύ σημαντικός για τη διαιώνιση του είδους. Εκτελούν όμως και άλλες εργασίες. Ζεσταίνουν το γόνο αντικαθιστώντας τις εργάτριες που επωάζουν.
Η γλώσσα των μελισσών
Οι μέλισσες συνεννοούνται μεταξύ τους με χορό, συχνά με σπαρταριστό ρυθμό, ηχητικές εκπομπές και οσμές.
Σχέσεις μελισσών από διαφορετικά μελίσσια
Οι μέλισσες δεν δέχονται ξένη μέλισσα ή βασίλισσα μέσα στην κυψέλη τους. Οι φύλακες που προστατεύουν την είσοδο την αντιλαμβάνονται αμέσως, την πλησιάζουν, την ψάχνουν με τις κεραίες τους και την πετούν έξω από την κυψέλη ή την σκοτώνουν με το κεντρί τους, αν επιμένει να μπει. Εξαίρεση κάνουν για τους κηφήνες, που είναι καλοδεχούμενοι σε όποια κυψέλη κι αν μπουν, καθώς και για τις μέλισσες, που με γεμάτο τον πρόβολο με νέκταρ και τα πόδια από γύρη, μπαίνουν κάποτε κατά λάθος σε ξένη κυψέλη και γίνονται δεκτές φιλικά.
Αναπαραγωγή
Όταν εκκολαφθεί από το βασιλικό κελί ή βασιλοκύτταρο η βασίλισσα τις πρώτες 2-3 μέρες περιφέρεται μέσα στην κυψέλη σαν ξένη, αδιάφορη για τις μέλισσες που την τριγυρίζουν, όπως και εκείνες είναι αδιάφορες για τη νέα βασίλισσα , την οποία ούτε περιποιούνται ούτε την τρέφουν. Την τρίτη μέχρι την πέμπτη ημέρα από την εκκόλαψή της, εφόσον ο καιρός είναι καλός, ηλιόλουστη ημέρα χωρίς άνεμο, βγαίνει στη σανίδα πτήσεως της κυψέλης και κάνει μερικές δοκιμαστικές πτήσεις διαγράφοντας κύκλους μπροστά στην κυψέλη, χωρίς να απομακρυνθεί περισσότερο από δύο τρία μέτρα, με το κεφάλι πάντα γυρισμένο προς την κυψέλη, σημαδεύοντας τη θέση της κυψέλης της σε σχέση με τα αντικείμενα που την περιτριγυρίζουν. Όταν έπειτα από αλλεπάλληλες τέτοιες πτήσεις χαράζει στο μνημονικό της την τοποθεσία της κυψέλης της, τότε ξεκινά με ορμή για το γαμήλιο ταξίδι και αμέσως τρέχουν κατόπι της οι κηφήνες της κυψέλης και των άλλων κυψελών, όσοι πετούν στην περιοχή εκείνη, προσελκυόμενοι από την ουσία που εκκρίνουν οι σιαγονικοί αδένες της βασίλισσας. Το ζευγάρωμα με τον κηφήνα γίνεται πετώντας ψηλά στον αέρα. Η βασίλισσα ζευγαρώνει με τον πρώτο κηφήνα που την πλησιάζει από τους πολλούς που την κυνηγούν και αυτός φυσικά θα είναι ο πιο ταχύς και ο πιο δυνατός για να μπορέσει να την φτάσει στο φρενιασμένο πέταγμά της. Πάντως το τίμημα της επιτυχίας του κηφήνα να γονιμοποιήσει τη βασίλισσα είναι ο θάνατος, γιατί στο ζευγάρωμα αποσπώνται τα γεννητικά του όργανα και πέφτει νεκρός από τον ακρωτηριασμό. Μετά το γαμήλιο πέταγμα η βασίλισσα επιστρέφοντας στην κυψέλη της καθαρίζεται από τις μέλισσες, ακολουθεί ανάπαυση 48 ωρών και αμέσως κατόπιν αρχίζει να γεννά. όταν γεννήσει 80 με 100 αυγά σταμάτά λίγα λεπτά για να ξεκουραστεί και να πάρει τροφή. Τότε αμέσως οι μέλισσες που την περιτριγυρίζουν την χαϊδεύουν με τις κεραίες τους και την τροφοδοτούν μέσα στο στόμα με βασιλικό πολτό.
Αναζήτηση τροφής
Οι μέλισσες μπορούν να απομακρυνθούν μέχρι 3 - 4 χιλιόμετρα
ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ
Α. ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΗΨΗ ΤΟΥ ΓΟΝΟΥ
Είναι μια σοβαρή μεταδοτική ασθένεια του γόνου που τον σκοτώνει κατά το τέλος του προνυμφικού και στις αρχές του νυμφικού σταδίου. Προκαλεί σοβαρές ζημιές στη μελισσοκομία. Το παθογόνο αίτιο είναι το βακτήριο Paenibacillus larvae. Η προνύμφη μολύνεται καταναλώνοντας τα σπόρια του βακτηρίου. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι τα σπόρια επιζούν μέσα στην κυψέλη για μερικές δεκαετίες. Διάφορες πηγές αναφέρουν ότι η ασθένεια μπορεί να εμφανισθεί ακόμη και μετά από 35 χρόνια.
Β. ΑΣΚΟΣΦΑΙΡΩΣΗ
Η Ασκοσφαίρωση (κιμωλίαση ή ασβεστώδης γόνος ή γυψίαση) προκαλείται από τον ασκομύκητα Ascosphaera apis. Προσβάλει το γόνο των εργατριών και κηφήνων 3 με 4 μέρες μετά την εκκόλαψη των προνυμφών από το αυγό. Ο θάνατος επέρχεται κατά το τέλος του προνυμφικού και στην αρχή του νυμφικού σταδίου. Η προσβληθείσα προνύμφη γρήγορα καλύπτεται με το άσπρο μυκήλιο που γεμίζει ολόκληρο το κελί της μέλισσας. Τελικά η άσπρη μάζα στεγνώνει και σχηματίζεται μια σκληρή μάζα, που αναφέρεται ως μούμια. Οι μόυμιες αυτές είναι συνήθως λευκές και για το λόγο αυτό η ασθένεια πήρε την ονομασία κιμωλίαση. Τα σπόρια σχηματίζονται μόνο όταν ενωθούν μυκήλια του αντίθετου συζευκτικού φύλου. Τα σπόρια σχηματίζονται μέσα σε μια μαύρη καρποφορία και για αυτό το λόγο μερικές μούμιες έχουν μαύρο χρώμα.
Γ. ΝΟΣΕΜΙΑΣΗ
Τα πρωτόζωα Nosema apis και Nosema ceranae αναπτύσσονται μέσα στα επιθηλιακά κύτταρα του στομάχου της ενήλικης μέλισσας. Οι επιδράσεις της ασθένειας είναι πολλές. Ο χρόνος ζωής των προσβεβλημένων μελισσών μειώνεται, ειδικά στις μέλισσες που εκτρέφουν γόνο. Η ικανότητα των προσβεβλημένων παραμάνων μελισσών να εκθρέψουν γόνο μειώνεται πολύ. Τα συμπτώματά της συγχέονται με εκείνα της παράλυσης, της δυσεντερίας και της δηλητηρίασης από γεργικά φάρμακα. Το μελίσσι που πάσχει από νοσεμίαση χάνει γρήγορα τον πληθυσμό του αργά το χειμώνα και κυρίως την άνοιξη. Όσο πιο βαρύς και μακρύς είναι ο χειμώνας και όσο πιο ψυχρή και φτωχή η άνοιξη, τόσο πιο έντονα είναι τα συμπτώματα και πιο μεγάλη η ζημιά από την ασθένεια.
Δ. ΒΑΡΡΟΪΚΗ ΑΚΑΡΙΑΣΗ
Η βαρροϊκή ακαρίαση είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ελληνικής μελισσοκομίας και της μελισσοκομίας σχεδόν όλου του κόσμου. Οφείλεται στο εκτοπαραγιτικό άκαρι Varroa destructor, που προσβάλλει το γόνο (προνύμφες και νύμφες) και τις εήλικες μέλισσες (βασίλισσα, εργάτριες και κηφήνες). Όταν ο παρασιτισμός είναι μεγάλος παρατηρούντια παραμορφώσεις εργατριών ή κομμένα φτερά. Με τα στοματικά του μόρια τρυπά και μυζά την αιμολύμφη των μελισσών. Όταν παρασιτεί σε ενήλικες μέλισσες, τρέφεται (τρυπά) από τις μεμβράνες που υπάρχουν ανάμεσα στους τεργίτες ή στερνίτες της κοιλιάς της μέλισσας.
Ε. Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΚΗΡΟΣΚΟΡΟΣ
Είναι ένας από τους κυριότερους εχθρούς των μελισσών και κάθε χρόνο καταστρέφει πολλές κηρήθρες στην αποθήκη ή μέσα στην κυψέλη που έχει λίγο πληθυσμό. Ο μεγάλος κηροσκόρος Galleria mellonella είναι μια νυχτόβια πεταλούδα.
ΣΤ. ΟΙ ΣΦΗΚΕΣ
Οι σφήκες προκαλούν μεγάλες ζημιές στην μελισσοκομία. Αρπάζουν τις μέλισσες που πετούν ή που είναι στην είσοδο της κυψέλης, μπαίνουν όμως και στα αδύνατα μελίσσια τα οποία λεηλατούν κυριολεκτικά. Εκτός από τα μελίσσια κάνουν μεγάλες ζημιές και στα σταφύλια και σε άλλους καρπούς.
Ζ. ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΣΚΑΘΑΡΙ ΤΗΣ ΚΥΨΕΛΗΣ
Το μικρό σκαθάρι της κυψήλης προέρχεται από τις τροπικές και ύποτροπικές περιοχές της Νοτίου Αφρικής. Παρασιτεί στις κυψέλες τρεφόμενο με γύρη, μέλι, κερί και γόνο, τρέφεται όμως και με διάφορα φρούτα. Έχει εξαπλωθεί σε πολλές περιοχές στον κόσμο όπως στην Αυστραλία και την Αμερική, αλλά και στη Βόρεια Α-φρική (Αίγυπτο). Δεν έχει αναφερθεί ακόμη η παρουσία του στην Ελλάδα.
Η. ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ Ή ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ
Από το έτος 2007, μία μυστηριώδης ασθένει σκοτώνει κάθε χρόνο δεκάδες χιλιάδες μελίσσια σε όλες τις ΗΠΑ, απειλώντας την παραγωγή μελιού και την επιβίωση των μελισσοκόμων. Την πάθηση αυτή την ονόμασας Διαταραχή ή Σύνδρομο Κατάρρευσης των Μελισσών (Colony Collapse Disorder), έχει ευρεία εξάπτωση, μεγάλες απώλειες και είναι μεγάλης διάρκειας.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΩΝ ΜΕΛΙΣΣΩΝ
Για να αντιμετωπιστούν οι ασθένειες των μελισσών χρειάζονται οι πιο κάτω σωστοί μελισσοκομικοί χειρισμοί:
- Καταπολέμηση Βαρρόα
- Δυνατά και σφικτά μελίσσια
- Αλλαγή κηρήθρων κάθε 2η – 3η χρονιά
- Απομάκρυνση πλαισίων με άρρωστο γόνο
- Τροφοδότηση μελισσών όταν δεν υπάρχουν τροφές
- Αποφυγή παραγόντων που προκαλούν καταπόσηση (στρές) στο μελίσσι
- Απολύμανση μελισσοκομικού υλικού
- Ανθεκτικές βασίλισσες
- Εγκατάσταση μελισσοκομείου σε προσήλιο, ξηρό και στεγνό μέρος
- Περιορισμός της υγρής τροφοδοσίας το χειμώνα